Virus. Av Rostislav Tsatonskij. Begrenset gjenbruk

epidemi

Epidemi er ein auka førekomst av ein sjukdom samanlikna med kva som er vanleg eller forventa.

Faktaboks

Uttale: epidemˈi
Etymologi: av gresk epi-, 'over' og demos, 'folk'; en sykdom som kommer 'over' et folk

Sjukdommar som opptrer meir tilfeldig utan noko tydeleg mønster, blir kalla endemiske. I medisinen er endemisk sjukdom ein sjukdom som stadig opptrer innan eit avgrensa geografisk område, og der smitten er konstant 1 til 1 – det vil seie at eit smitta individ smittar eit anna individ, men ikkje fleire. Når ein smittsam sjukdom spreier seg på verdsbasis, blir det ofte kalla for ein pandemi. Dette omgrepet er ikkje eintydig definert, men Verdas helseorganisasjon (WHO) nyttar det om ei verdsomspennande spreiing av ein ny sjukdom

Det har utvikla seg ein eigen vitskap, epidemiologi, som blir nytta til å studere hyppigheit og førekomst av sjukdommar i ulike populasjonar.

Omgrepet

Ettersom det tidlegare var smittsame sjukdommar som oftast førte til epidemiar, blei «epidemi» ei tid brukt synonymt med dei epidemiane som var knytte til smittsame sjukdommar. Det har ført til at folk flest har oppfatta omgrepet som einstydande med epidemiar av smittsame sjukdommar. Nemninga epidemi blir likevel brukt om alle typar sjukdommar og årsaker til dødsfall som skil seg ut ved stort omfang eller stor utbreiing.

Ikkje-smittsame epidemiar

Den auka hyppigheita av lungekreft blant menn i Noreg og Vest-Europa frå 1930-åra og utover er ein typisk epidemi med eit «langsamt» forløp. Eit anna døme er auken av hjarte- og karsjukdommar frå same periode og utover til 1970-åra, som førte til titusenvis av for tidlege dødsfall.

Eit tredje døme på ein ikkje-smittsam epidemi er den auka hyppigheita av den sjeldne kreftforma mesoteliom (lungehinnekreft) frå 1960-åra og utover. Denne epidemien oppstod omtrent 30 år etter at asbest blei teke i omfattande bruk i Noreg. Epidemien har no minka, 20–30 år etter at det blei slutt med bruk av asbest i Noreg.

Store epidemiar

Eit utval av dei største utbrota av smittsame sjukdommar som har heimsøkt verda i historisk tid:

År	Hending
461 fvt.	Over 100 000 menneske i Roma døydde av pest.
80 evt.	Ei ny pestbølgje herja i Roma. Det samla talet på dødsfall er ikkje kjent, men mens pesten rasa som verst, døydde over 10 000 menneske dagleg.
430	England blei ramma av ein pestilens som førte til total avfolking av enkelte område.
722	Byen Chichester og omland i England blei nesten avfolka av ein epidemi. 34 000 døydde.
746–749	Ei farsott herja i Konstantinopel. Over 200 000 var døde då epidemien ebba ut.
954	Ein epidemi rasa i Skottland og kravde 40 000 offer.
1172	Ein alvorleg epidemi førte til at dei engelske armeane som under Henrik 2 av England hadde invadert Irland, måtte trekke seg tilbake.
1340–1350	Svartedauden breidde seg over verda og utrydda 25 millionar menneske i Europa. Pesten kom til Noreg i 1349 og spreidde seg i løpet av få månader over heile den sørlege delen av landet. Historikarar reknar med at berre 1/3 av befolkninga overlevde pesten.
1383	Den såkalla «fjerde pestilensen» herja i Irland.
1603	Ein epidemi braut ut i London og kravde 30 000 offer.
1611	Ei farsott rasa i Konstantinopel og tok livet av 200 000 menneske.
1625	London blei på nytt herja av ei farsott som kravde omkring 35 000 menneskeliv.
1628–1632	Pesten blussa opp igjen. Han blei kalla «den lombardiske pesten» og spreidde seg til det meste av Europa under trettiårskrigen. I 1632 døydde 60 000 menneske av farsotta i Lyon-området i Frankrike.
1656	Ei farsott herja i Napoli-området. 400 000 menneske døydde i løpet av seks månader.
1664–1665	The Great Plague, 'den store pesten', kravde 10 000 menneskeliv i London-området.
1720	Det braut ut ein pestilens i Marseille som førte til 60 000 dødsfall.
1773	Frankrike blei herja av ei farsott som blei kalla «rotnefeberen».
1784	Pesten hadde ei oppblussing i Izmir i Tyrkia og kravde 20 000 offer.
1791–1798	Gul feber oppstod på ulike stader langs Atlanterhavskysten. New York, Philadelphia og Baltimore blei særleg hardt råka.
1799	Pesten tok livet av 250 000 menneske i Egypt.
1805	Ein alvorleg gulfeber-epidemi i New York førte til at over halvparten av dei 70 000 innbyggarane i byen rømde området i panikk.
1814	Vesleasia, Palestina og Hellas blei heimsøkt av pesten.
1817–1818	Ein kolera-epidemi rasa i India, Thailand, Sri Lanka og Malaysia. Talet på dødsfall var enormt. Epidemien breidde seg til Europa og ebba først ut i 1823.
1819–1822	Det oppstod igjen ein hardnakka epidemi av den gule feberen i USA. I same periode mista omtrent halvparten av befolkninga i Tunis livet.
1831	Koleraen trengde inn i Russland og Frankrike. Berre i Paris døydde 15 000 menneske.
1832	Koleraepidemiar oppstod i Nord-Amerika. USA og Canada blei hardt heimsøkt: 3 000 offer i New York og 2 000 i kanadiske byar. Året etter opptredde sjukdommen svært vondarta i Noreg.
1848–1849	Det oppstod ein ny koleraepidemi i Storbritannia og Amerika.
1848–1862	Skandinavia blei igjen heimsøkt av koleraen. I Noreg blei 2 453 angripne av sjukdommen i 1853; om lag 65 prosent av dei døydde. Tre år seinare blussa epidemien opp på ny i størstedelen av Europa.
1878	Gul feber herja veldig i sørstatane i USA og la mange byar øyde.
1884–1885	Ein ny koleraepidemi breidde seg i Europa. Sju år seinare blussa han opp på ny.
1889	Ein vondarta influensaepidemi spreidde seg over heile verda.
1902–1909	Russland blei heimsøkt av kolera.
1918	Ein ny influensaepidemi (H1N1), «spanskesjuka», breidde seg over verda. Dødstalet er svært usikkert, men ein går ut frå at minst 50 millionar menneske døydde på verdsbasis.
1921–1922	Tyfusepidemi og hungersnød oppstod i Russland. Tre millionar menneske døydde.
1947	Ein vondarta koleraepidemi herja i Egypt; mange tusen døydde.
1957	Influensaepidemi (H2N2), «asiasjuka», kravde om lag 100 000 menneskeliv.
1968	Influensaepidemi (H3N2), «Hong Kong-influensaen», kravde rundt 700 000 liv.
1971	Ein koleraepidemi herja i Vest-Bengal etter ein flaumkatastrofe og masseflukt frå Bangladesh.
1981–	Hiv-epidemien har truleg ført til meir enn 40 millionar dødsfall.
2002	Sars-koronavirusutbrotet kravde nokre hundre menneskeliv.
2009	Influensaepidemi (H1N1), «svineinfluensaen», kravde i underkant av 300 000 liv.
2010	Det fyrste kolerautbrotet i Haiti på over eit hundre år blei oppdaga i oktober. Smitta kom truleg frå FN-troppar frå Nepal som var stasjonert i Haiti etter jordskjelvet tidlegare same år.
2014–2017	Utbrot av sjukdom på grunn av ebolavirus i Vest-Afrika med over 10 000 døde.
2020-	Verdsomspennande utbrot av sjukdommen covid-19, som kjem av eit koronavirus, sars-CoV-2. Viruset blir rekna for å ha opphavet sitt i millionbyen Wuhan, Kina i desember 2019. Status per november 2022 er meir enn seks hundre millionar bekrefta smitta og i overkant av seks millioner døde (WHO). Tala er truleg høgare enn det som er offentlig kjent.

Les meir i Store norske leksikon

Eksterne lenker

Kommentarer

Kommentaren din publiseres her. Fagansvarlig eller redaktør svarer når de kan.

Du må være logget inn for å kommentere.

Fagansvarlig for Epidemiologi og folkehelse

Dag Steinar Thelle

Professor emeritus, epidemiologi