matallergi

Opplysningar om at nokon har matallergi, må alltid bli tatt alvorleg av dei som lagar eller serverer mat. Allergiske reaksjonar mot mat kan vere svært alvorlege og nokre gongar livstruande. Dette gjeld også ved inntak av berre ørsmå mengder av den maten som vedkommande er allergisk mot. Bruk av ei dårleg vaska skjerefjøl eller steikepanne kan vere nok til å starte ein livstruande reaksjon.

Det er vanskeleg å få sikre tal for førekomsten av matallergi, fordi symptoma varierer frå svake til livstruande, og diagnosen kan vere vanskeleg. Matallergi følgjer ofte andre former for allergi, og spesielt atopisk eksem.

Førekomsten er avhengig av alder, og alderen påverkar også kva type mat ein oftast er allergisk mot (sjå lengre nede). Matallergi startar oftast før to-årsalderen, men kan komme seinare, og nokon gonger til og med i 60-70-årsalderen. Ein reknar med at mellom 1-3 prosent av den samla befolkninga har matallergi. Matallergi er mest vanleg hos barn, med ein førekomst på om lag 6-8 prosent. Hos vaksne er førekomsten 1-2 prosent. Tala er høgare dersom ein tar med lette reaksjonar mot rå gulrot, eple og anna plantemat på grunn av pollenallergi.

Mange av barna med matallergi blir kvitt allergien før skolealder, men hos ein del kan matallergien fortsette oppover i skoleåra og til vaksen alder. Allergi mot mjølk er den langt vanlegaste matallergien hos dei minste barna, og går hos småbarn ofte over i løpet av få år, og ein stor del blir kvitt mjølkeallergien før skolealder. Allergi mot egg er også vanleg hos små barn, og blir ofte borte før tidleg skolealder, men gjerne litt seinare enn mjølkeallergien. Nokon andre matallergiar, til dømes allergi mot nøtter, peanøtter eller fisk, går derimot langt sjeldnare over.

Det er viktig at allergi mot ein type mat kan bli borte etter noen år, og slett ikkje behøver å vere livsvarig. I samråd med lege bør ein derfor med nokre få års mellomrom undersøke om ein framleis er allergisk og må unngå den spesielle maten, eller om allergien er borte slik at ein kan ete som normalt.

Alle matvarer kan vere årsak til allergi, men nokre få matvarer er årsak til dei fleste reaksjonane, og ein talar stundom om ‘dei åtte store’ matvarene – ‘the big eight’ på engelsk. Hos barn er reaksjon mot mjølk og egg aller vanlegast, peanøtter og trenøtter er òg høgt oppe på lista. Allergi mot skaldyr og skjell kjem derimot ofte seinare. Matvarer som ofte gir allergi er:

• egg
• peanøtter
• nøtter
• soya
• fisk
• skaldyr
• skjel
• kveitekorn/kveitemjøl

Årsakene til matallergi varierer ikkje berre med alderen, men og med kva for geografisk område ein bur i. Dette kan ha å gjere med mange tilhøve, som kva mat som er mest vanleg brukt, korleis maten blir tillaga, kva pollen som er vanleg i området, og anna. Til dømes er potetallergi sjeldan i Noreg men vanlegare i Finland, peanøttallergi er svært vanleg i USA og nokre europeiske land, men mindre vanleg i Kina.

Mekanismen ved matallergi er som ved annan allergi. Den allergiske reaksjonen blir utløyst av at maten ein er allergisk mot reagerer spesifikt med IgE på mastcellene, som då set fri histamin og andre stoff som gir ein allergisk betennelsesreaksjon. Reaksjonen startar der kontakten mellom IgE og maten skjer, men kan spreie seg til andre delar av kroppen og i verste fall bli ein systemisk anafylaktisk reaksjon. Kontakten mellom maten og immunsystemet skjer naturleg nok oftast på slimhinnene i mage-tarmkanalen, men ved sterk allergi kan det vere nok å få maten i munnen, eller tilmed at maten berre berører leppene, augene eller huda, eller blir pusta inn med lufta som til dømes støv frå ein pose peanøtter eller damp frå ei gryte med fisk.

Symptoma ved ein matallergireaksjon kan komme frå nesten alle organsystem, men symptom frå huda og magen eller tarmen er vanlegast. Vanlege symptom og sykdomsteikn er elveblest, opphovning i halsen, munnen eller leppene, diaré, oppkast, magesmerter, astma, kløe, hovudverk og oppblussing av atopisk eksem.

Den mest alvorlege reaksjonen er anafylaktisk (allergisk) sjokk, som i sjeldne tilfelle kan føre til hjertestans og død. Dette er og grunnen til at folk som lagar eller serverer mat må ta alle opplysningar om at noen har matallergi med det største alvor.

Mange matallergikarar tåler ei viss lita mengde av den maten dei er allergiske mot, og spesielt gjeld dette pasientar som reagerer mot rå frukt og grønnsaker på grunn av kryssreaksjon ved pollenallergi. Andre som har matallergi kan vere ekstremt følsomme og få alvorlege symptom på grunn av mengder mat som er så små at de nesten ikkje er målbare. Nokre gongar skjer overføringa ved kontakt med matlagingsreiskapar som ikke er godt reingjorte. Andre gonger er matvara som ein ikkje tåler skjult i annan mat, som til dømes ansjos (fisk) i noen typer leverpostei. Allergisymptom og allergisjokk kan derfor oppstå utan at ein er klar over at ein har fått i seg maten ein er allergisk mot.

Diagnostikken av matallergi er ofte vanskeleg og ressurskrevande. Ei god sjukehistorie (anamnese) med observasjon av kva ein tåler og ikkje tåler er grunnlaget for diagnosen, og i tillegg kjem laboratorietestar som eit nyttig hjelpemiddel. Ein kan nytte hudtesting (prikktest) eller måle spesifikt IgE i ein blodprøve. Såkalla komponentdiagnostikk, der ein i tillegg til vanleg spesifikk IgE-test mot matvara undersøkjer kva molekylære komponentar i maten pasienten har IgE-antistoff mot, kan vere nyttig. Mange som har ‘positive’ testar har likevel ikkje allergi, og tåler godt den maten testen slår ut mot. Berre ein ‘positiv’ allergitest er derfor ikkje nok til å stille diagnosen matallergi, sjukehistoria er hovedgrunnlaget. Eliminasjonsdiettar og matprovokasjonar er også nyttige metodar å bruke, og noen få sjukehus kan gjere dobbelt blind placebo-kontrollerte matprovokasjonar (DBPCFC).

Akutte allergiske reaksjonar mot mat kan vere av alle styrkegradar, frå lette symptom til livstruande anafylaktiske reaksjonar. Pasientar med alvorleg matallergi vil ofte vere utstyrt med adrenalinsprøyter, EpiPen, som ein bør vere rask til å bruke samstundes som medisinsk hjelp blir tilkalla som øyeblikkeleg hjelp. Pasienten bør ligge med heva bein til medisinsk personell kjem.

Utanom behandling av akutte reaksjonar, er den einaste behandlinga for pasientar som har fått stilt diagnosen matallergi å unngå den maten som dei reagerer mot. Dette er likevel ikkje lett å gjennomføre i praksis, og kan særleg hos barn føre til sosial stigmatisering. Det kan og resultere i mangelfull ernæring dersom ein ikkje er nøye med kosthaldet. Grundig diagnostisering og undersøking er difor viktig for å finne ut om det er nødvendig å unngå visse matvarer (leve på diett), og ein bør aldri tak vekk matvarer frå kosten til barn over lengre tid utan at det skjer i samråd med lege.

Å leve på ein diett med eit avgrensa utvalg matvarer gir først og fremst ei rad praktiske og sosiale problem. Forskning syner at ein sjeldan greier å unngå ei matvare fullstendig i lang tid. For vaksne vil de fleste diettane ha små konsekvensar for næringsinntaket. Det er større risiko for mangelfull ernæring (feilernæring, mangelsjukdommar) for barn og unge i vekst, spesielt dersom ein ikkje kan ete basismatvarer som mjølk, fisk og egg. Det er difor svært viktig at pasienten får individuell rettleiing og konkrete råd om kosthaldet sitt, og at det med års mellomrom blir undersøkt om pasienten framleis er allergisk.

• matallergi
• matvareintoleranse